Ιστορικό: Μετά τη νικηφόρα έκβαση της μάχης των Γιαννιτσών (19-20 Οκτωβρίου 1912), όπου ο Τούρκος αρχιστράτηγος και πασάς της Θεσσαλονίκης είχε αντιτάξει την τελευταία, προ της Θεσσαλονίκης άμυνα, ο Ταξίν πασάς ,όπως ήταν φυσικό, δεν είχε άλλη γραμμή άμυνας παρά την ίδια την πόλη. Κάλεσε λοιπόν όλα τα εκτός Θεσσαλονίκης ένοπλα τουρκικά τμήματα, για να ενισχύσουν την οργανούμενη άμυνα της πόλης. Αυτό ήταν το τελευταίο διακύβευμα των Τούρκων. Η παρουσία Τούρκων ενόπλων στην επαρχία δεν είχε πλέον νόημα και σημασία για τους Τούρκους. Έτσι, από τις 23 του Οκτώβρη όλες οι δυνάμεις από τη Χαλκιδική και άλλες περιοχές, μαζί με τις τοπικές τουρκικές αρχές, διατάχτηκαν να φύγουν προς τη Θεσσαλονίκη, βοηθούμενοι και από τους έλληνες κατοίκους, – περίπτωση Ειρηναίου – οι οποίοι, ήταν φυσικό να βλέπουν με ανακούφιση και ενθουσιασμό αυτή την απαλλαγή και την εόρτασαν με δοξολογίες, ομιλίες και άλλες ανάλογες εκδηλώσεις. Αυτό ενέτεινε και η παρουσία των προσκόπων*, οι οποίοι, φυσικά μπήκαν στα ελεύθερα πλέον χωριά.
Εν τω μεταξύ ο ελληνικός στρατός από τα Γιαννιτσά, δεν όδευσε δρομαίως προς τη Θεσσαλονίκη, την οποία πλέον η ελληνική ηγεσία θεωρούσε βεβαία κατάκτηση, αλλά έμεινε για τριήμερη ανάπαυση, μετά την πολυήμερη πορεία και τη διήμερη μάχη. Ωστόσο, ο Ταξίν πασάς άρχισε να σκέφτεται σοβαρά την παράδοση και όχι την άμυνα της πόλης, επηρεασμένος και από την ομαδική παράσταση των ξένων προξένων που του ζήτησαν να παραδώσει την πόλη αντί της άσκοπης και φονικής άμυνας ενόπλων και αμάχων. Έτσι, τη νύχτα της 26ης Οκτωβρίου 1912, (ημέρα γιορτής του πολιούχου της Αγ. Δημητρίου), υπογράφηκε το πρωτόκολλο παράδοσης μεταξύ εκπροσώπων του Αρχιστράτηγου Κων/νου και του Ταξίν πασά…
Όμως ο ελληνικός στρατός δεν αναλώθηκε σε εορτασμούς από την απελευθέρωση της σπουδαίας αυτής πόλης, αλλά επιδόθηκε σε κατάληψη όσης ενδοχώρας μπορούσε να προλάβει, αφού οι τυπικά σύμμαχοι Βούλγαροι, μετά την απώλεια του μεγάλου στόχου τους, περιφέρονταν κοντά στη Θεσσαλονίκη και το Άγιον Όρος, δευτερεύοντα αλλά σημαντικό στόχο τους, το οποίο δεν είχε ακόμη κατακτηθεί. Πλέον οι Βούλγαροι άρχισαν να προβάλλουν ως πρόβλημα
Έτσι, την επομένη της εγκατάστασης της ελληνικής ηγεσίας στη Θεσσαλονίκη, ο Αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος στέλνει στον στρατηγό Καλάρη την εξής εντολή:
«Η κατάληψις της Χαλκιδικής, ούσα εκ των πρώτων μελημάτων του Τμήματος Στρατιάς, θ’ ανατεθεί εις εν τάγμα της VIIης Μεραρχίας. Τούτο, μεταβαίνον εις Πολύγυρον, θα εγκαταστήσει εκεί την έδραν αυτού και έναν Ουλαμόν εις το Άγιον Όρος. Εκ Πολυγύρου το Τάγμα, θα σημειώσει την ελληνικήν κατοχήν επί της Χαλκιδικής. Την αναχώρησιν των ως άνω τμημάτων θα διατάξητε αμέσως από αύριον –29-10-12, Κωνσταντίνος»
Σε εκτέλεση αυτής της διαταγής, ο Στραηγός Καλάρης στέλνει την επομένη στον ταγματάρχη, δ/τή του 1ου Ανεξάρτητου Τάγματος Κρητών Γεώργιο Κολοκοτρώνη την εξής διαταγή:
«Τάγμα Κρητών, εντεύθα
Κατόπιν δ/γής του Τμήματος στρατιάς Θεσσαλονίκης, περί διαθέσεως Τμήματος δια την κατάληψιν της Χαλκιδικής, το υφ’ υμάς Τάγμα θ’ αναχωρήσει αμέσως ίνα μεταβεί εις Πολύγυρον, ένθα θα εγκαταστήσει την έδραν αυτού και έναν Ουλαμόν εις το Άγιον Όρος. Εκ Πολυγύρου το Τάγμα, διαθέτον αναλόγως της ανάγκης και των περιστάσεων την δύναμιν αυτού, θα σημειώσει την ελληνικήν κατοχήν επί της Χαλκιδικής.
Έστω γνωστόν υμίν ότι εν τάγμα της Μεραρχίας θα χρησιμοποιηθεί δια την κατάληψιν του τομέως του γειτονικού προς τα βόρεια όρια του εις το Τάγμα σας ανατεθέντος τομέως (Χαλκιδική).
Κατά τας ανωτέρω οριζομένας ενεργείας του Τάγματος, πιθανόν να επέλθωσι προστριβαί προς συμμαχικά ημών στρατεύματα (εννοεί τα βουλγαρικά). Η φιλική αλλά και ευσταθής προς ταύτα συμπεριφορά, δέον να χρησιμεύσει ως βάσις κατά τας μετ’ αυτών συνεννοήσεις του διοικητού του Τάγματος.
Καθ’ εκάστην θέλετέ με τηρή ενήμερον, ως και τον διοικητήν της Μεραρχίας, των ενεργειών σας, αίτινες δέον να διεξαχθώσι μετά πολλής δραστηριότητος, θέλετε δε κατά προτίμησιν σημειώσει την Ελληνικήν εις τα εξωτερικά όρια του ορισθέντος τομέως. Η Μοίρα Πυροβόλων θέλει διαθέση αμέσως δύο πυροβόλα υπό αξιωματικόν, όπως ακολουθήσωσι το υφ’ υμάς Τάγμα.
Θεσσαλονίκη, 30-10-12, VII Μεραρχία, Σωτίλης»
Σε εκτέλεση αυτών των διαταγών, το Τάγμα Κρητών του Γ. Κολοκοτρώνη ξεκινά λίαν πρωί της 30ής Οκτωβρίου πορεία προς τη Χαλκιδική Αφού διανυκτερεύει μια νύχτα στα Βασιλικά, – όπου το υποδέχτηκαν με «παρουσιάστε» πρόσκοποι της Χαλκιδικής – την επομένη, 1 Νοέμβρη φτάνει και διανυκτερεύει στη Γαλάτιστα, και την επομένη, 2 Νοεμβρίου 1912, το Τάγμα φτάνει στον Πολύγυρο. Δεν διασώζονται αναφορές και περιγραφές από την άφιξη και την υποδοχή του Τάγματος στον Πολύγυρο, αφού αυτό ήταν δευτερεύον γεγονός, ενώ το κυρίαρχο γεγονός ήταν, ασφαλώς, η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
Η προκήρυξη της απελευθέρωσης
Φτάνοντας στον Πολύγυρο ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης, ως δ/τής του Τάγματος, αλλά και ως Στρατιωτικός δ/τής Χαλκιδικής, υπογράφει και ανακοινώνει την παρακάτω ιστορική Προκήρυξη:
«Προς άπαντας τους κατοίκους των χωρίων και κωμοπόλεων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους
Εν ονόματι του βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α’ , καθιστώ υμίν γνωστόν ότι άπαντα τα καταληφθέντα μέρη υπό του Ελληνικού Στρατού, αδιακρίτως εθνότητος και θρησκεύματος, υπόκεινται εφεξής υπό τους Ελληνικούς Νόμους, κατά τους οποίους θέλουσιν απολαμβάνει ισονομίας και προστασίας τιμής, ζωής και περιουσίας.
Οι Μουχτάρηδες θέλουσιν εκτελεί τα καθήκοντα των Δημάρχων, μέχρι ενεργείας των εκλογών, αφού προηγουμένως ομόσωσι τον νενομισμένον όρκον εις τον Συνταγματικόν Βασιλέα των Ελλήνων.
Εν Πολυγύρω τη 2α Νοεμβρίου 1912/ Ο Στρατιωτικός Διοικητής Χαλκιδικής
Γεώργιος Κολοκοτρώνης, Ταγματάρχης»
Παρόμοια προκήρυξη είχαν προφανώς δικαίωμα και εντολή να εκδίδουν όλοι οι επικεφαλής ελληνικών στρατιωτικών τμημάτων για τις περιοχές που κατελάμβαναν. Ήταν βέβαια στρατιωτική προκήρυξη, η οποία όριζε ότι πλέον ο τόπος είναι «Ελλάδα» και εφαρμόζονται οι ελληνικοί νόμοι, είχε όμως και πολιτικό χαρακτήρα αφού, επιπλέον, καθόριζε την αυτοδιοίκηση του τόπου, ορίζοντας ότι οι Μουχτάρηδες (Δήμαρχοι) θα εξακολουθούν να ασκούν τα καθήκοντά τους, ως την διενέργεια των εκλογών, αφού όμως πρώτα δώσουν τον σχετικό όρκο στον συνταγματικό βασιλιά των Ελλήνων, όπως έκαναν δηλαδή και οι Δήμαρχοι της ελεύθερης Ελλάδας.
Συμπέρασμα: Αυτό λοιπόν το ιστορικό και αυτά τα κείμενα καθορίζουν και την ημερομηνία απελευθέρωσης ολόκληρης της Χαλκιδικής –για το Άγιον Όρος τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά, ο Ουλαμός που έστειλε ο Κολοκοτρώνης έφτασε ως την Ιερισσό και την επομένη ειδοποιήθηκε να επιστρέψει, αφού το Όρος κατελήφθη από αγήματα του Στόλου. Αν κάπου έφτασε άλλο τμήμα και για άλλο σκοπό (ισθμός του Ξέρξη κλπ) ή δεν έφτασε καθόλου είναι λεπτομέρειες που δεν αλλάζουν το γεγονός ότι ο «Στρατιωτικός Δ/τής Χαλκιδικής Γ. Κολοκοτρώνης», στις 2 Νοεμβρίου 1912, με διακήρυξή του «εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄», δηλαδή εν ονόματι του ελληνικού Κράτους και ‘Εθνους, τοποθετεί όλη τη Χαλκιδική εντός της επικράτειας της Ελλάδας.
Αυτό δεν είναι πολυγυρινός τοπικισμός, είναι ιστορικά δεδομένα και δεν είναι σωστό να εμφανίζονται απόψεις πως η τάδε περιοχή ελευθερώθηκε στις 23 του Οκτώβρη γιατί τότε έφυγαν οι Τούρκοι και άλλοι γιατί σημειώθηκε συμπτωματική παρουσία ελληνικού στρατιωτικού τμήματος κλπ. Στις 2 Νοεμβρίου, λοιπόν, πρέπει να εορτάζονται τα Ελευθέρια της Χαλκιδικής ολόκληρης και είναι θέμα της Αντιπεριφέρειας Χαλκιδικής να την καθιερώσει και του Δήμου Πολυγύρου να υλοποιήσει τις αλλαγές οδών σε «2ας Νοεμβρίου 1912» και «Γεωργίου Κολοκοτρώνη, Ταγματάρχου». Καλό θα ήταν, μάλιστα, να στήσει το μνημείο της αναγραφής της ιστορικής προκήρυξης στο ονομασθέν «Πάρκο Γ. Κολοκοτρώνη», το οποίο, ούτε το ίδιο γνωρίζει την ονομασία του. Άλλες περιοχές δεν διαθέτουν ιστορικά γεγονότα ή μεγαλοποιούν μικρότερης σημασίας γεγονότα και εορτάζουν μεγαλοπρεπώς, ενώ ο Πολύγυρος αυτό το σπουδαίο γεγονός, της υπογραφής της Προκήρυξης της Απελευθέρωσης του τόπου μας, αντί να το αναδείξει, το αγνοεί και το αποσιωπά. Στον Πολύγυρο, στις 2 Νοεμβρίου, δεν κουνιέται φύλλο, ενώ θα έπρεπε, τόσο ο Πολύγυρος, όσο και ολόκληρη η Χαλκιδική, να εορτάζουν…
[ΠΗΓΗ: https://aetoshal.blogspot.com/, του Γιώργου Ζωγραφάκη, 1/11/2023]