Το 1854, μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο του 1853, που εξελίχθηκε σε βάρος της Τουρκίας, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για κινήματα στις αλύτρωτες ακόμη περιοχές (Μακεδονία, Θεσσαλία, Ήπειρος), από τις επαναστατικές οργανώσεις της Αθήνας.
Για τη Μακεδονία, ως χώρος αρχικής επανάστασης επιλέχτηκε η Χαλκιδική, για πολλούς ευνόητους λόγους και μάλιστα με αρχηγό τον Τσάμη Καρατάσο, ο οποίος ήταν Μακεδόνας αξιωματικός, υπασπιστής του Όθωνα και είχε πολεμήσει με τον πατέρα του το 1821-22 στη Μακεδονία τους Τούρκους.. Ο Καρατάσος, με 500 περίπου εθελοντές, παρά τα παραπλέοντα πολεμικά πλοία των Τούρκων και την ενίσχυση των Τούρκων ενόπλων της Χαλκιδικής, κατάφερε να αποβιβαστεί στις 6 Απριλίου 1854 στο Καλαμίτσι της Σιθωνίας.
Από το Καλαμίτσι έφτασε στη Συκιά που υπερασπίζονταν 130 Τούρκοι, τους οποίους κατέκαψε στην ιστορική εκκλησία του Αγ. Αθανασίου, όπου εγκλείστηκαν, αρνούμενοι να παραδοθούν, κατέσφαξαν μάλιστα τον ιερέα που κρατούσαν όμηρο και πέταξαν τα κομμάτια του από τα παράθυρα. Από εκεί, ενισχυμένος με 100 Συκιώτες εθελοντές, προχώρησε προς τη Νικήτη και τον Άγ. Νικόλαο, όπου όμως καθυστέρησε γιορτάζοντας το Πάσχα και την «απελευθέρωση» με τους ντόπιους.
Στο μεταξύ οι Τούρκοι έστειλαν εσπευσμένα στην Ορμύλια πάνω από 600 ενόπλους, οι οποίοι οχυρώθηκαν στα σπίτια του χωριού. Όταν έφτασε κοντά στην Ορμύλια ο Καρατάσος συγκρούστηκε με τους Τούρκους της Ορμύλιας, δεν μπόρεσε ωστόσο να τους εκτοπίσει, ούτε να βομβαρδίσει το χωριό μπορούσε – (είχε μαζί του 4 μικρά κανόνια) – και στρατοπέδευσε στην περιοχή όπου το σημερινό μοναστήρι.
Παράλληλα ο Καρατάσος έστειλε στα κοντινά χωριά τον λοχαγό Εμμ. Βαράκα να συγκεντρώσει εθελοντές, ενώ παράλληλα έστειλε στον κόμβο της Γερακινής τον Αθαν. Βλαχομιχάλη με μικρή δύναμη για να εμποδίσει ενίσχυση των Τούρκων μέσω Αγ. Μάμα και Πολυγύρου. Όμως στη Γερακινή έσπευσαν ενθουσιώντες Πολυγυρινοί και πρότειναν στον Βλαχομιχάλη να ανέβει, με τους άνδρες του, στον Πολύγυρο, όπου πολλοί ήταν έτοιμοι να τον ενισχύσουν. Ο Βλαχομιχάλης, χωρίς να ενημερώσει τον Καρατάσο, ανέβηκε στον Πολύγυρο, όπου πράγματι ενισχύθηκε με πάνω από 100 Πολυγυρινούς, ενώ ο κόσμος έσπευσε να λιώσει στην πυρά τα βαρίδια των κανταριών τους, για να φτιάχνονται βόλια, αφού το μολύβι του Καρατάσου που βρισκόταν στα πλοιάριά του, τα οποία είχαν ελλιμενιστεί στον όρμο του Αγ. Νικολάου, τα βούλιαξε το γαλλικό πολεμικό Heron, αφού οι Γάλλοι ήταν τώρα σύμμαχοι των Τούρκων!
Ενισχυμένος λοιπόν ο Βλαχομιχάλης σε άνδρες και όπλα, έσπευσε στην περιοχή κοντά στον Καβρόλακα, όπου συγκρούστηκε με επερχόμενο τουρκικό ένοπλο τμήμα το οποίο κατενίκησε και απώθησε.
Ωστόσο, κάτω στην Ορμύλια, οι 600 Τούρκοι που είχαν γίνει πάνω από 3000, αφού το πέρασμα της Γερακινής ήταν πια αφύλακτο, επιτέθηκαν κατά του Καρατάσου και τον απώθησαν προς το Όρος, αφού μάλιστα εγκατέλειψε στο πεδίο της μάχης και τα 4 μικρά του κανόνια, τα οποία δε μπορούσε να πάρει μαζί του από τις δύσβατες περιοχές που περνούσε.
Στο μεταξύ ο Βλαχομιχάλης στον Πολύγυρο, μαθαίνοντας την ήττα και αποχώρηση του Καρατάσου από την Ορμύλια, έφυγε κι αυτός μέσω Βραστάμων για να τον συναντήσει. Έτσι ο Πολύγυρος έμεινε ανυπεράσπιστος, στο έλεος του επερχόμενου, με ισχυρές δυνάμεις, κατά της Χαλκιδικής και δη κατά του Πολυγύρου Τούρκου αγά Χασάν. Οι Πολυγυρινοί πρόκριτοι, αντιλαμβανόμενοι το μέγεθος και τη σκληρότητα της βέβαιης τουρκικής εκδίκησης, έστειλαν, στις 21 Απριλίου, στη Γαλάτιστα αντιπροσωπεία, για να δηλώσει νομιμοφροσύνη και υποταγή. Το ίδιο έκαναν και την επομένη, 22 Απριλίου, όλοι οι πρόκριτοι του Πολυγύρου, οι οποίοι έσπευσαν να συναντήσουν τον εισερχόμενο Χασάν και να υποβάλουν υπακοή και συγγνώμη. Ωστόσο ο Τούρκος, ούτε καν τους άκουσε, τους κατάσφαξε μάλιστα όλους επί τόπου, 27 τον αριθμό -3 διέφυγαν προσωρινά . Τα ονόματα των σφαγιασθέντων είναι αναγραμμένα στο θαυμάσιο Ηρώον που υπάρχει πολύ κοντά στο σημείο αποκεφαλισμού των προκρίτων. Το Ηρώον είναι έργο του σπουδαίου γλύπτη Φαληρέα και στήθηκε το 1930, ενώ το 1954 γιορτάστηκαν με λαμπρές εκδηλώσεις τα 100 χρόνια από την επανάσταση και το 2004 με μικρότερες εκδηλώσεις τα 150χρονα. Σήμερα, κανείς δεν θυμάται τις 22 Απριλίου, ενδεχομένως ούτε οι διαμένοντες ή διερχόμενοι την οδό «22 Απριλίου 1854».
Ωστόσο, μια και αύριο είναι η μεγάλη γιορτή του Άη Γιώργη, να σημειώσουμε και κάτι σχετικό: Είναι γνωστό ότι τον δρακοκτόνο αυτόν άγιο γιορτάζουν, ή έστω σέβονται, όλοι οι Βαλκάνιοι λαοί, ακόμη και οι μουσουλμάνοι, γι αυτό υπάρχει μια παράδοση στον Πολύγυρο ότι, όταν ο Χασάν εκτελούσε τους προκρίτους, (22 Απρίλιου ήταν, παραμονή του Άη Γιώργη), άκουσε τον κοντινό ήχο μιας καμπάνας και κάποιον ακαθόριστο παράξενο θόρυβο, τον οποίο απέδωσε στον κοντινό Άη Γιώργη , (όπου σήμερα το νεκροταφείο) και, φοβούμενος την πιθανή οργή του Αγίου, δεν προχώρησε σε σφαγή κατά του άμαχου πληθυσμού της μικρής πόλης. Ο λαός ξέρει τι να τιμά και τι να πιστεύει…
(Λεπτομέρειες στα βιβλία «Σαν Παραμύθι 2» σ. 117-128 και «Κρητικό και Μακεδονικό Ζήτημα», σ. 40-47, του Γ. Ζωγραφάκη)
[ΠΗΓΗ: https://aetoshal.blogspot.com/, του Γιώργου Ζωγραφάκη, 22/4/2023]